Kunnen burgers helpen om de belastingregels eerlijker te maken? Laten we beginnen met de spaartaks (box 3).

Elk najaar verandert politiek Den Haag in een strijdtoneel over belastingen. Als het parlement het Belastingplan bespreekt, zien we steeds hetzelfde gebeuren: politici rennen langs mensen die invloed proberen uit te oefenen (lobbyisten), werken nachten door aan snelle aanpassingen (amendementen), en de belastingregels veranderen plotseling op belangrijke punten. Burgers snappen vaak niet waarom. Op de gangen van de Tweede Kamer noemen sommigen dit spottend de “belastingveiling”. Vorig jaar stapte de verantwoordelijke staatssecretaris zelfs vlak voor de bespreking van het Belastingplan op, waardoor de Kamer snel een compromis moest sluiten.

Dit gebeurt al jaren, maar de situatie is nu zorgwekkend. Belastingwetten komen vaak niet tot stand na een goed gesprek met het publiek of na een test of ze wel eerlijk en uitvoerbaar zijn. In plaats daarvan is het een soort onderhandeling geworden tussen belangengroepen, politieke partijen en de topambtenaren. De gewone burger staat aan de zijlijn.

De schade van deze manier van werken wordt steeds groter. Dat zien we vooral bij de problemen met de box 3-belasting. Dat is de belasting die je betaalt over het geld dat de overheid denkt dat je verdient met je spaargeld en beleggingen (dit heet ‘fictief rendement’). Professor Cees Peters schreef hierover in een vakblad over belastingen (WFR). 

Hij ziet een patroon: veel politieke drukte, maar weinig duidelijke keuzes waar burgers achter staan. Zijn belangrijkste punt is dat burgers niet langer alleen moeten toekijken, maar moeten meeschrijven aan de belastingwetten. Bijvoorbeeld via een burgerberaad: een groep gelote burgers die meedenkt over een lastig onderwerp.

De problemen met box 3: hoe slechte politiek veel geld kost

De problemen met box 3 zijn bekend. Jarenlang ging de Belastingdienst ervan uit dat mensen veel meer verdienden met hun spaargeld dan ze echt deden. Dit ‘fictieve rendement’ was vaak veel hoger dan de rente die mensen kregen. De hoogste rechter vond dit systeem in 2021 in strijd met de grondwet. Het gevolg: honderdduizenden mensen moesten geld terugkrijgen van de overheid. Tegelijkertijd zijn er mensen die de afgelopen jaren juist heel veel geld verdienden met vastgoed of aandelen, maar daar weinig belasting over betaalden door datzelfde ‘fictieve rendement’.

Wat begon als een idee om de belastingregels simpel te houden, liep uit op een juridisch en moreel probleem. De politiek hield jarenlang vast aan een systeem dat duidelijk oneerlijk was, ook al kwamen er waarschuwingen vanuit de samenleving, de wetenschap en zelfs van rechters.

Wat kost deze koppigheid? Waarschijnlijk tussen de 5 en 7 miljard euro aan schadevergoedingen en compensaties. En dat bedrag kan nog oplopen, want er volgen misschien nog meer rechtszaken.

Opvallend is: dit probleem had voorkomen kunnen worden als de politiek op tijd naar burgers had geluisterd. Niet via een online vragenlijst of een informatieavond, maar via een serieuze vorm van meepraten door burgers: een burgerberaad.

Waarom het maken van belastingwetten vastloopt

Het probleem zit dieper dan alleen verkeerde keuzes. De manier waarop we nu wetten maken, heeft drie grote zwakke punten:

1. Burgers praten te weinig mee: Burgers stemmen eens in de vier jaar, maar hebben daarna weinig invloed op hoe belastingwetten eruitzien. Belastingregels zijn ingewikkeld, waardoor het moeilijk is om burgers echt mee te laten praten op de huidige manier.
2. Strijd tussen belangen en snelle deals: De jaarlijkse discussie over het Belastingplan lijkt op een wedstrijd tussen belangengroepen, politieke partijen en ambtenaren. Wetten ontstaan vaak door deals achter de schermen, niet door goed doordachte keuzes waar iedereen achter staat.
3. Veel invloed van ambtenaren: De Belastingdienst en het ministerie van Financiën hebben in de praktijk veel invloed op welke belastingkeuzes er worden gemaakt en hoe die worden uitgevoerd. Dat is logisch, want zij moeten het werk doen. Maar hun rol is vaak onduidelijk en ze bepalen sterk de richting, zonder dat ze daar direct door burgers op worden aangesproken.

Burgerberaden: een hulp voor eerlijke belastingkeuzes

Een burgerberaad kan helpen dit patroon te doorbreken. Dit wordt internationaal ook wel een mini-public genoemd. Het is een groep waarin gewone burgers, die via loting zijn uitgekozen, met elkaar praten over een belangrijk onderwerp. Ze krijgen daarbij hulp van experts en kunnen vrijuit praten, zonder politieke druk.

Hoe werkt zo’n burgerberaad (of mini-public)?

• Een grote groep burgers (bijvoorbeeld 10.000) krijgt een uitnodiging.
• Uit de mensen die zich aanmelden, wordt een diverse groep van ongeveer 150 mensen samengesteld (mannen/vrouwen, uit verschillende regio’s, met verschillende opleidingen en leeftijden). Omdat deze groep een soort mini-versie van de samenleving is, wordt het soms een ‘mini-public’ of ‘mini-publiek’ genoemd.
• Deze groep komt een paar dagen bij elkaar. Ze krijgen informatie van onafhankelijke experts en praten in kleine groepjes. Ze kijken naar verschillende kanten van de zaak, zoals wat we als samenleving belangrijk vinden, wie wat kan betalen, en wat het kost. Uiteindelijk schrijft de groep samen een advies.

Het resultaat is geen stemming of opiniepeiling, maar een goed doordacht advies van gewone burgers die samen over de feiten hebben nagedacht. Dit advies is niet bindend voor de politiek, maar omdat het van een representatieve groep burgers komt, heeft het vaak wel veel invloed.

Wat als we dit hadden gedaan voor box 3?

Stel je voor dat er in 2016 – toen de kritiek op box 3 begon – een burgerberaad was georganiseerd met de vraag: Hoe kunnen we op een eerlijke manier belasting heffen op spaargeld en beleggingen?

Zo’n beraad had de politici kunnen waarschuwen voor de oneerlijkheid en de juridische problemen die zouden volgen. Het had nieuwe ideeën kunnen opleveren, zoals een belasting op vermogen boven een bepaald bedrag, of een systeem dat beter kijkt naar wat mensen echt verdienen.

En vooral: het had het vertrouwen kunnen vergroten. Burgers hadden dan gezien dat mensen zoals zijzelf serieus worden genomen. En dat belasting betalen geen technisch spelletje is, maar een keuze die we samen maken.

Waarom dit juist nú nodig is

Nederland is niet het enige land dat hiermee bezig is. Landen als Ierland, Canada, Frankrijk en Duitsland gebruiken al burgerberaden (soms mini-publics genoemd) voor onderwerpen als klimaat, kunstmatige intelligentie (AI) en ethische vragen. In Nederland ligt er nu een voorstel voor een landelijk burgerberaad over klimaatbeleid. Waarom zouden we belastingvragen – die net zo belangrijk zijn – dan niet op deze manier aanpakken?

Belastingkeuzes gaan over samen delen, over hoe we geld verdelen en over onze publieke voorzieningen zoals zorg en onderwijs. Ze gaan over wie betaalt, wie profiteert, en wat we eerlijk vinden. Als burgers ergens over moeten meepraten, dan is het hierover.

Oproep: organiseer een burgerberaad over box 3

Daarom pleit de redactie van The Floris voor een landelijk burgerberaad over box 3. Dit zou moeten gebeuren vóórdat er in 2027 een nieuw systeem wordt ingevoerd. Dit kan samen met een organisatie als Bureau Burgerberaad, met steun van het ministerie van Financiën, maatschappelijke organisaties en wetenschappers.

Laat 150 gelote burgers – met hulp van experts en tijd voor gesprek – nadenken over de vraag: Wat is een eerlijke en uitvoerbare belasting op vermogen?

Dit vervangt de politiek niet, maar vult haar aan. Het werkt als een moreel kompas. Het is een democratisch medicijn tegen een systeem dat te vaak beslissingen neemt zonder de burgers erbij te betrekken. Zolang de discussie alleen gaat over ingewikkelde tabellen en berekeningen, voelt de burger zich een nummer in plaats van iemand wiens mening telt. Een burgerberaad kan het gesprek veranderen van ‘hoeveel kost dit?’ naar ‘welke verdeling van vermogen vinden we acceptabel, en wat mag de uitvoering kosten?’.

Samen werken aan een beter gesprek over belastingen

Bij The Floris geloven we dat het vertrouwen tussen burgers en overheid herstelt als we serieus met elkaar in gesprek gaan. Niet alleen experts onderling, maar ook met burgers aan tafel. Een burgerberaad over box 3 is niet alleen een goed idee – het is noodzakelijk.

Wil je op de hoogte blijven of meehelpen? Meld je aan via leden.thefloris.nl/word-lid.

Deze bijdrage is geïnspireerd op de blogs van Prof. C.A.T. Peters: Haagse belastingonmacht: tijd voor democratische vernieuwing ! 13 november 2023 en Belastingrecht in barre tijden: kiezen we voor een dekentje of voor een debat ? 2 december 2024, Weekblad voor Fiscaal Recht.